Można się z niego śmiać, można z nim walczyć, ale na obczyźnie nie ma przed nim ucieczki. Mowa o Ponglishu – specyficznym języku, jakim posługują się polscy emigranci w Wielkiej Brytanii, mieszając, na karkołomne nieraz sposoby, polski i angielski.
Polak mieszkający w Wielkiej Brytanii nie pracuje na zmiany, nie wyrabia nadgodzin ani nie prosi szefa o dzień wolny – pracuje na szifty, robi ouwertajmy i prosi o ofa (od
ang. day off). Kiedy w końcu ulegnie sezonowej grypie, dzwoni w sprawie tzw. sika (czyt. s-i-ka), czyli mówi szefowi, że nie przyjdzie do pracy z powodu choroby (being sick).
W regularnych odstępach czasu dostaje pejslipa, czyli rodzaj czeku lub odcinek płacowy
informujący o zarobku brutto i netto oraz odprowadzonym podatku, wyrażonych w miejscowej walucie – funach, funiach lub funciakach. Na zasłużony urlop, czyli holidej, można wybrać się do ojczyzny, pieszczotliwie nazywanej Polandią.
Po pracy polski emigrant wpadnie po zakupy do najbliższego teskacza (Tesco) lub jednego ze sklepów popularnej sieci Sainsbury’s, swojsko nazywanego sejnsburaczem, sejnsburakiem lub sejnsburasem. Wieczorem umówi się w pubie na pintę sajdera, czyli popularnego także nad Wisłą cydru. Jeśli jednak na ulicach panuje zbyt duży trafik, czyli ruch, a na trawelce (karcie miejskiej) nie ma już ani funta, może spędzić wieczór w domu, gdzie w towarzystwie przyjaciół wychyli kieliszek czegoś mocniejszego z pobliskiego ofjalsensa (sklepu monopolowego) lub zje tejkełeja, czyli danie na wynos z lokalu gdzieś obok.
Niezależnie od tego, czy mieszka się w Lądku Zdroju, Glasgowicach czy Edim (Londynie, Glasgow, Edynburgu), należy zapewnić sobie kąt do mieszkania. W tym celu szuka flata (ang. mieszkanie) w przyzwoitej dzielnicy i z odpowiednią liczbą bedrumów, czyli sypialni. Oprócz wysokości rentu (czynszu), standardu lokalu i jego lokalizacji ważne jest też, żeby landlord lub landlordka (właściciel lub właścicielka wynajmowanego mieszkania) był człowiekiem uczciwym i życzliwym.
Wśród nie tylko polskich emigrantów zdarzają się tzw. beneficiarze (i ich dzieci – beneficiątka), jak pejoratywnie określa się ludzi utrzymujących się z państwowych zasiłków (benefitów), którzy często mieszkają w kansil flatach (mieszkaniach komunalnych, od ang. council flat). Aby otrzymywać oferowane przez państwo świadczenia, trzeba najpierw złożyć wniosek, czyli klejm (claim), i wypełnić odpowiednie formularze, czyli formy (forms).
Ciekawym przypadkiem jest słowo „Polaczki”, które na ogół ma wymowę jednoznacznie
pejoratywną i oznacza polskich emigrantów, którzy nie znają języka angielskiego, w miejscach publicznych zachowują się wulgarnie, kradną i urządzają burdy po pijanemu. Można też jednak znaleźć inne konteksty, np. blogi opowiadające o emigracyjnej rzeczywistości, gdzie słowo to używane jest przez Polaków na określenie samych siebie lub polskich znajomych raczej żartobliwie niż z pogardą.
Ponglish jest w życiu polskiego emigranta wszechobecny i dotyczy praktycznie wszystkich
aspektów jego życia – ubioru, domu, posiłków, pracy, pieniędzy, edukacji, podróży itp. Posługują się nim głównie przedstawiciele nowej, przede wszystkim zarobkowej fali polskiej emigracji, która nasiliła się po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej w maju 2004 r. – w przeciwieństwie do „starszej” Polonii brytyjskiej (powojennej i późniejszej), która starannie pielęgnuje kontakt z polską kulturą i językiem.
To nie tylko używanie angielskich słów, które w nowej rzeczywistości szybciej przychodzą do głowy niż ich polskie odpowiedniki, czy ich spolszczanie, ale też zmiany w wymowie, gramatyce, a nawet składni, czasem także nadawanie nowego znaczenia wyrazom funkcjonującym w polskim pod wpływem ich użycia w angielskim – podkreślają badacze języka.
Badacze wskazują, że nie wszyscy emigranci zaczynają przyswajać Ponglish z jednakową
szybkością – proces ten postępuje tym wolniej, im bardziej są oni świadomi językowo i im
żywotniejsze utrzymują kontakty intelektualne z Polską (czytają polskie gazety, książki, słuchają polskiego radia czy oglądają polską telewizję). Mimo to poloniści są zgodni – jest to proces raczej nieuchronny.
– Badania języka polonijnego w wielu krajach świata potwierdzają, że pojawienie się w języku polskich emigrantów elementów zapożyczonych i zniekształconych jest nieuniknione i zwiększa się w każdym (kolejnym) pokoleniu wraz ze zmniejszaniem się znajomości języka polskiego – podkreśla w rozmowie z PAP Marta Piasecka, doktorantka w Instytucie Polonistyki Stosowanej UW.
– Z czasem, kiedy na co dzień w pracy (…) rozmawiam po angielsku, (…) automatycznie wpadają mi do głowy angielskie słowa. Kiedy rozmawiam z Polakiem, czasami zapominam, jak jest dane słowo po polsku albo nie potrafię szybko na nie wpaść, i wtedy wracam do angielskiego – mówi PAP 33-letnia Magda, przedszkolanka, w Londynie od dziewięciu lat.
Ponglish polskich emigrantów w Wielkiej Brytanii nie jest zjawiskiem wyjątkowym. Podobne językowe hybrydy, choć pewnie w mniejszym nasileniu, powstają też na skrzyżowaniu innych języków i to niekoniecznie w środowisku emigranckim. Jako przykłady można podać np. Franglaise czy Denglisch, jak zbiorczo nazywa się angielskie zapożyczenia we francuskim i niemieckim.
Marcin Jura i Grzegorz Zarzeczny z Uniwersytetu Wrocławskiego w swojej pracy „Język
współczesnej emigracji Polaków. Kilka pierwszych uwag” wskazują, że tworzenie się hybrydy językowej wśród polskich emigrantów spowodowane jest głównie większą “poręczniejszością” obcych odpowiedników, a czasem wynika ze swego rodzaju snobizmu. Wplatanie w rozmowę makaronizmów, choćby w kulawej formie, może też mieć na celu zaimponowanie innym (bo może świadczyć np. o „wsiąknięciu” w obcą kulturę i język), a czasem po prostu zabawę językiem.
Wniosek z tego taki, że Ponglish to zjawisko naturalne, choć dla niektórych trudne do przyjęcia.
Tym, którzy chcieliby jak najdłużej posługiwać się piękną polszczyzną bez niepotrzebnych
angielskich naleciałości, pozostaje częściej zajrzeć do polskiej gazety lub powieści albo obejrzeć polski film.
Aleksandra Konkol, Polska Agencja Prasowa
